Paleolitik – Epipaleolitik (M.Ö. 50.000-12.000; Epipaleoitik 12.000-1000):

Mezopotamya’nın en uzun süren evresi olan Paleolitik ve onu izleyen Epipaleolitik aşamada bölgede hareketli avcı-toplayıcı topluluklar yaşadı; taş alet üretimi (yontma taş teknolojileri), mevsimlik göçler ve av-toplama ekonomik belirgindi. Buzul çağının sonlanması ve Younger Dryas gibi kısa ama etkili iklim salınımları (geç Pleistosen – Holosen geçişi) insan gruplarını belirli alanlarda daha uzun süre kalmaya, yabani bitki ve hayvan kaynaklarını yönetmeye itmiştir. Bu süreç aynı zamanda yerleşikliğe ve bitki/hayvanla kurulan daha kalıcı ilişkilere zemin hazırlamıştır; bu dönemin tartışmalı ama önemli örnekleri Natufian gibi Levant kökenli kültürel bağlamlarla ilişkilidir.

Pre-Pottery Neolitich A (PPNA – M.Ö. 10.000 – 8.800):

PPNA dönemi, özellikle Güneydoğu Anadolu ve Kuzey Mezopotamya’da, avcı-toplayıcı çizgisinden köyleşmeye doğru ilk adımların atıldığı evredir. Bu dönemde toplayıcılık hala önemlidir, ancak mevsimlik ritüeller ve toplu bir araya gelme etkinlikleriyle ilişkilendirilen anıtsal yapılar inşa edilmeye başlanılmıştır. Bunun en çarpıcı ve akademik tartışmaya açık örneği Göbekli Tepe’dir: büyük T-şeklinde dikilitaşları ve zengin hayvan betimlemeleriyle anıtsal ritüel mimarisini sergiler; ilginç olan, buranın henüz tam anlamıyla tarıma dayalı büyük yerleşimlere dönüşmemiş topluluklarca inşa edilmiş olabileceğinin önerilmesidir. Bu durum ‘’tapınak önce mi, tarım sonra mı?’’ tartışmasını canlandırmıştır.

Pre-Pottery Neolitich B (PPNB – 8.800 – 6.6500):

PPNB, tarım ve hayvancılık pratiğinin daha sistematik bir hal aldığı; kır ve köy hayatının kökleştiği evredir. Bu aşamada evrimleşen pratikler şunlardır: kontrollü tahıl ekimi (emmer, einkorn, arpa türleri), koyun-keçi evcilleştirilmesi, daha planlı mimari (daha kalıcı konutlar, toplu yapılar), depolama uygulamaları ve toplumsal iş bölümü. Arkeobotanik ve zooarchaelogy çalışmaları, bu dönemde yönetimli tarım ve hayvan yetiştiriciliğinin izlerini göstermektedir; aynı zamanda figürin ve sembolik üretim çeşitlenir. Bu evre yakın bölgesel etkileşimleri arttırır ve sonraki seramikleşme demiryolunu (metaforik) döşer.

Pottery Neolithic: Hassuna – Samarra – Halaf çevrimi (M.Ö. 6.500 – 5.500):

Keramiğin yaygınlaşmasıyla P.N aşaması başlar. Kuzey Mezopotamya’da Hassuna (erken keramik köyleri), Samarra (özgün ince boyalı seramikleri, sulama-ilgili pratikleri işaret eden buluntular) ve Halaf (yüksek kaliteli, ince işçilikli boyalı seramiklerle tanışan geniş bölgesel üslup) tarzları ortaya çıkar. Bu üsluplar hem yerel kimlikleri hem de karşılıklı etkileşimleri gösterir; malzeme bulguları uzun mesafe değiş tokuşlarının (obsidyen, deniz kabukları vb.) devam ettiğini gösterir. Seramik tipelojileri hala bölge kronolojilerinin temelini oluşturur, fakat son dönemdeki çalışmalarda seramik kronolojisinin kesin sınırlarının yeniden değerlendirildiği (yerel eşzamanlılıklarının daha karmaşık olduğu) vurgulanmaktadır.

Erken Chalcolithic – Ubaid Evresi (M.Ö. 6.500 – 3.800):

Güney Mezopotamya’da Ubaid dönemi kırsal toplulukların genişlemesi, sulamaya dayalı tarımın güçlenmesi, daha büyük köylerin/erken kutsal merkezlerin ve tapınak mimarisinin ortaya çıkması ile karakterizedir. Eridu gibi erken kutsal/ritüel merkezler Ubaid döneminin tipik örneklerindendir; tapınak yapıları zaman içinde toplumsal ve ekonomik merkezlere dönüşmüştür. Ubaid döneminde zanaatlarda ustalaşma, mal standarizasyonu ve mekânsal organizasyonun artışı (ör. depolama, yönetim alanları) görüldü; sulama ve su yönetimi pratikleri güney ekonomisinin belkemiği haline geldi. Ubaid’in uzun süreli etki alanı, sonraki Uruk kentleşmesine temel sağlar.

Uruk Öncesi ve Uruk Dönemi – Şehirleşme, kurumlaşma ve yazıya giden yol (M.Ö. 4.000 – 3.100):

Uruk öncesi evrelerden Uruk dönemine geçiş (özellikle Güney Mezopotamya’da) büyük kentlerin yükselişine, anıtsal kamu mimarisine, merkezi tapınak komplekslerine ve resmi kurumlaşmaya sahne olur. Bu dönemde ekonomik organizasyonun karmaşıklığı artmış; kurumlar mal akışını, depolamayı ve emek örgütlenmesini denetlemeye başladı. Bu artan idari ihtiyaçlar önce taş-kil-token sistemleri, sonra kil mühürler, bullae ve numerik-tasnif cihazları aracılığıyla kayıt tutulmasına yol açtı; bu bürokratik evrimin doruk noktası Uruk’ın geç evrelerinde gelişen proto-yazı (proto-cuneiform)dır. Proto cuneiform ve Jemdet Nasr/Erken Dinamik döneme ait tabletler M.Ö. yaklaşık 3350-3000 aralığında belgelenir; tabletlerin çoğu idari/nakliye kayıtları olup yazının başlangıç işlevinin esas olarak ekonomik-bürokratik olduğunu gösterir. Ayrıca Algaze ve diğerleri Uruk ‘’genişlemesi’’nin çevresel kaynak ve ticaret dinamikleriyle (bir çekirdek-çevre ilişkisi modeli) güçlü ilişkili olduğunu savunmuşlardır.